Διδάσκοντας σύνταξη σε στάδια

Καραβάτζιο, Άρρωστος Βάκχος

Πώς θα χαρακτήριζε κανείς έναν φιλόλογο που επιμένει να ζητάει το χαρακτηρισμό της δοτικής προσωπικής σε ένα κείμενο, ενώ οι μαθητές του δεν μπορούν να αναγνωρίσουν το ρήμα της πρότασης;
Με το ρητορικό αυτό ερώτημα θέλω να επισημάνω την ανάγκη να διδάσκουμε τη σύνταξη (αλλά και τη γραμματική) σε στάδια. Ας πούμε στην Α΄ λυκείου θα χρειαστεί με ένα διαγνωστικό ή στα πρώτα μαθήματα να επισημάνουμε το επίπεδο των γνώσεων των μαθητών.
Αφού το εντοπίσουμε, θα θέσουμε ως στόχο πχ. να μπορούν οι μαθητές να διακρίνουν το υποκείμενο και το αντικείμενο.
Στη συνέχεια θα εμβαθύνουμε κάνοντας (με βάση και τις αφορμές που δίνουν τα κείμενα) μνεία ας πούμε στα απρόσωπα ρήματα και στη διαφορετική τους σύνταξη.
Αργότερα θα εξηγήσουμε τι σημαίνει επιρρηματικός προσδιορισμός και θα δείξουμε την πολύ μεγάλη ποικιλία με την οποία αυτοί εμφανίζονται. Δεν έχει νόημα να αποστηθίζουν οι μαθητές τη σύνταξη της πρόθεσης υπό. Δείχνοντας στους μαθητές τον πίνακα των προθέσεων και των σημασιών τους που βρίσκεται στο Συντακτικό του Μουμτζάκη, θα τους δώσουμε ως άσκηση να βρουν μέσα στο κείμενό τους πέντε επιρρηματικούς προσδιορισμούς, να τους γράψουν στο τετράδιο και με τη βοήθεια του προαναφερθέντος πίνακα να βρουν τη σημασία τους (αιτία, σκοπός, τρόπος κτλ.).

Με παρόμοιο τρόπο και με βάση τις αφορμές που προσφέρουν τα κείμενα παρουσιάζουμε σε αδρές γραμμές τα συντακτικά φαινόμενα αρχίζοντας από τα πιο θεμελιώδη. Δεν επιμένουμε να αποστηθίσουν τίποτε. Κατά τακτά διαστήματα δίνουμε εργασίες υπομνηστικές του πρώτου συντακτικού φαινομένου, του δεύτερου κτλ.

Όταν θα έρθει η σειρά των δευτερευουσών προτάσεων, πάλι χρειάζεται -επαγωγικά πάντα- να δώσουμε τα πολύ βασικά στοιχεία, ώστε να μπορούν ομαλά να κατανοήσουν τις δευτερεύουσες. Συγκεκριμένα, χρειάζεται να εμπεδώσουν ότι στην αναγνώριση μιας δευτερεύουσας είναι απαραίτητα τα ακόλουθα στοιχεία:
α) εισαγωγή
β) εκφορά
γ) συντακτική θέση
δ) εξάρτηση
ε) αναγνώριση είδους
Είναι πολύ σημαντικότερο να μάθουν αυτά πρώτα και έπειτα όλες τις περιπτώσεις εκφοράς ενός είδους δευτερεύουσας πρότασης.

Διδάσκοντας σύνταξη με κώλα

Ο φιλόλογος που έχει εντρυφήσει στις οδηγίες του Υπουργείου για τη διδασκαλία του πρωτότυπου κειμένου της αρχαίας ελληνικής (Ξενοφώντα, Θουκυδίδη) θα έχει προσέξει την έμφαση που δίνουν οι οδηγίες στη μεταγραφή μιας περιόδου κατά τα κώλα της. Όταν αναγράφεται στον πίνακα το κείμενο (αρχικά από τον καθηγητή και στο μέλλον από τους μαθητές) κατά νοηματικές ενότητες (αυτά είναι τα κώλα) και σχεδιάζονται με γραμμές οι σχέσεις ανάμεσα στο κώλα, ο μαθητής αντιλαμβάνεται άριστα το κείμενο ακόμη και χωρίς γραπτή μετάφραση. Λειτουργεί πολύ αποδοτικά.
Αυτός ο τρόπος μπορεί να συνδυαστεί με αναγραφή αριστερά στον πίνακα βοηθητικών λέξεων, όπως: ποιος, πού, τι, γιατί, υπό ποιες προϋποθέσεις, με ποιο σκοπό, αποτέλεσμα κτό.
Αφού το μεταγράψουμε και γίνει αντιληπτή όλη η δομή και το περιεχόμενο του κειμένου, μπορούμε να δώσουμε έμφαση σε δυο ή τρία κυρίαρχα συντακτικά φαινόμενα που περιέχονται στο κείμενο (π.χ. συνημμένες και απόλυτες μετοχές, επιρρηματικοί προδιορισμοί και πώς διατυπώνονται, ένα είδος πρότασης κτλ.)
Με τον επαγωγικό αυτόν τρόπο και αντιλαμβάνεται ο μαθητής το νόημα και τις λογικές σχέσεις που αρθρώνονται σε ένα κεφάλαιο και κερδίζει γνώσεις συντακτικού ή γραμματικής.
Να ένα παράδειγμα: